Jan Ciepliński

Jan Ciepliński (10 V 1900, Warszawa – 2 1 IV 1972, Nowy Jork). Solista baletu Teatru Wielkiego w Warszawie, choreograf i pedagog. Baletmistrz i choreograf Teatru Wielkiego w sezonie 1934/35.

W latach 1909-18 uczył się w warszawskiej szkole baletowej pod kierunkiem Aleksandra Gillerta, Janiny Rutkowskiej, Heleny Rządcówny i Jana Walczaka. Już jako uczeń tańczył w spektaklach baletowych Teatru Wielkiego, m.in. w Panu Twardowskim (chor. V. Calori / H. Meunier, muz. A. Sonnenfeld, 1916), w Ballabille w Przygodach Arlekina (chor. M. Petipa / K. Łobojko, muz. R. Drigo, 1916), w Mazurku i Tańcu huzarów i ułanów w Postoju kawalerii (chor. M. Petipa / M. Kulesza, J. Walczak, muz. I. Armschheimer, 1917), jako jeden z Niewolników w Eunice (chor. M. Fokin, muz. N. Szczerbaczow, 1917), w tańcach zespołowych w balecie Amarilla (chor. P. Zajlich, muz. K. M. von Weber, P. Czajkowski, A. Dwořák, 1918). Ponadto w sezonie 1917/18 wystąpił w rolach: Hieronima (obecnie Alaina) w Lizetcie, córce źle strzeżonej (chor. M. Petipa, E. Cecchetti / P. Zajlich, muz. P. L. Hertel), Hindusa w Szeherezadzie (chor. M. Fokin / P. Zajlich, muz. N. Rimski-Korsakow), Murzynka w Wieszczce lalek (chor. H. Meunier i W. Legrain wg J. Hassreitera, muz. J. Bayer), Wieśniaka w Helladzie i Polonii (chor. M. Kulesza, muz. K. Kurpiński) oraz w scenach baletowych w operach: Hugonoci (muz. G. Meyerbeer), Żydówka (muz. J. F. Halévy), Afrykanka (muz. G. Meyerbeer), Jaś i Małgosia (muz. E. Humperdinck), Sprzedana narzeczona (muz. B. Smetana), Orfeusz (muz. Ch. W. Gluck, chor. P. Zajlich) i Carmen (muz. G. Bizet, chor. P. Zajlich). W 1918 roku został solistą baletu Teatru Wielkiego, a następnie zatańczył w fantazji choreograficznej Sfinks (chor. P. Zajlich, muz. M. Ippolitow-Iwanow, 1919), Tańcu wieśniaków we Flecie zaczarowanym (chor. L. Iwanow / E. Cecchetti, muz. R. Drigo, 1919), w roli Wilfryda w Giselle (chor. trad. / H. Meunier, muz. A. Adam, 1920) oraz jako Świst, Kozak i Konik Zwierzyniecki w Panu Twardowskim (chor. P. Zajlich, muz. L. Różycki, 1921).

Bardzo wcześnie ujawnił zdolności choreograficzne, które zaowocowały opracowaniem Wieczoru tańców artystycznych, pokazanego 14 kwietnia 1921 roku w Filharmonii Warszawskiej, a dochód przeznaczono dla schorowanego baletmistrza Jana Walczaka. Wieczór składał się z tańców, które wykonali zaprzyjaźnieni tancerze Teatru Wielkiego: Rena Hryniewiczówna, Maria Kühn, Anna Łukomska, Hanna Wilamowska, Zygmunt Dąbrowski, Zygmunt Szubiakiewicz i Ryszard Zaczkiewicz. Debiutujący choreograf wykorzystał do swoich kompozycji tanecznych muzykę Chopina, Szymanowskiego, Noskowskiego, Żeleńskiego, Skriabina, Mozarta, Griega i Beethovena (m.in. scenę Burzy z baletu Prometeusz). Odzew ze strony prasy był bardzo pochlebny.

W 1919 roku, gdy powstało Zrzeszenie Artystów Scen Polskich, podjął się zorganizowania w Teatrze Wielkim sekcji baletowej i stanął na jej czele. Aktywnie dołączyli do niego Halina Szmolcówna i Zygmunt Szubakiewicz. Jego działalność nie spotkała się z akceptacją dyrektora baletu Piotra Zajlicha (patrz: J. Pudełek: Balet Jana Cieplińskiego, „Pamiętnik Teatralny” 1996, z.1-2, s. 63). W związku z tym Ciepliński opuścił Teatr Wielki i dołączył do zespołu Pawłowej w Anglii, w którym funkcję baletmistrza pełnił Mieczysław Pianowski. W sezonie 1921/22 razem z Pianowskim zrealizowali tam Wesele w Ojcowie (pod tytułem Polish Wedding, muz. K. Kurpiński, J. Damse, 1921), w którym Pawłowa zatańczyła rolę Zośki. Występował też podczas tournée zespołu Pawłowej po Stanach Zjednoczonych w baletach: Wieszczka lalek, Czarodziejski flet, Coppelia i in. Po zakończeniu sezonu wyjechał do Paryża, by zobaczyć występy Ballets Russes, a potem powrócił do Polski z Zygmuntem Dąbrowskim, z którym razem tańczyli u Pawłowej.

Na początku sezonu 1922/23, na zaproszenie reżysera i działacza teatralnego Tadeusza Wierzbickiego zorganizował kilkunastoosobową grupę tancerzy jako Balet Jana Cieplińskiego, z którym przyjechał do Katowic i zaczął występy na deskach Teatru Polskiego. Wystawił tam tańce w operze Halka, balet Wesele (Wesele w Ojcowie, muz. muz. K. Kurpiński, J. Damse), Divertissement (muz. polskich kompozytorów), Bajkę (muz. S. Moniuszko), Rapsodię litewską (muz. M. Karłowicz), Karnawał (muz. R. Schumann), Kaprys włoski (muz. P. Czajkowski) oraz tańce śląskie. Jako choreograf współpracował też przy repertuarze dramatycznym, operowym i operetkowym teatru. Największym jego przedsięwzięciem była realizacja baletu Prometeusz Ludwiga van Beethovena. W roli tytułowej wystąpił sam Ciepliński, a w rolach istot ludzkich: Anna Łukomska i Zygmunt Dąbrowski. Poza nimi w skład zespołu wchodzili m.in.: Helena Sławińska, Janina Roliczówna, Irena Maślankiewicz, Maria Sznarowska, Wacław Wierzbicki, Ryszard Zaczkiewicz, Zygmunt Szubakiewicz, Kazimierz Słupczyński i Mieczysław Sawicki. Poza spektaklami w siedzibie teatru zespół występował także w wielu miastach Śląska.

Po sukcesach odniesionych na Śląsku i w Warszawie jego zespół przeniósł się do Teatru Wielkiego w Poznaniu. Jego zespół połączył się tam z istniejącym już baletem, a Ciepliński został choreografem i solistą. W sezonie 1923/24 opracował w Poznaniu cztery wieczory baletowe, w których oprócz pozycji znanych już z Katowic znalazły się: Step (muz. Z. Noskowski, wystawiany wcześniej w Warszawie pt. Święto ognia), Smutna opowieść (muz. M. Karłowicz), Zefir i Flora (muz. S. Moniuszko), Sonata księżycowa (muz. L. van Beethoven), Wieszczka lalek (muz. J. Bayer) i Popołudnie fauna (muz. C. Debussy); opracował też kilka divertissement. Niestety publiczność poznańska i krytycy przyjęli jego balety dość chłodno, co wiązało się przede wszystkim z nowatorskim traktowaniem przez choreografa muzyki nie przeznaczonej do wykorzystania w przedstawieniach baletowych.

Zniechęcony takim przyjęciem Ciepliński po zakończeniu sezonu udał się na występy do wiedeńskiego Burggarten, gdzie w zmniejszonym składzie zespołu zaprezentował wiązankę tańców polskich. Kolejnym etapem tournée były występy w Czechosłowacji, a ostatecznie Balet Cieplińskiego powrócił do Warszawy i wystąpił w Teatrze im. W. Bogusławskiego. Tu zauważono: „Pierwsze wrażenie bardzo korzystne. Wszystkie odtańczone utwory noszą cechę modernistycznego neoklasycyzmu baletowego. Zupełne usunięcie paczek i zastąpienie ich tunikami, zmniejszenie nacisku na technikę na korzyść ekspresji mimicznej i pogłębienie treści” (H. Liński, Występ zespołu Cieplińskiego, „Kurier Polski” 1924, nr 289). Po tym sukcesie zespół otrzymał propozycję podjęcia pracy w sezonie 1924/25 w wileńskim Teatrze Wielkim. Skład tancerzy uległ zmianie, a repertuar opierał się tam na wcześniejszych baletach Cieplińskiego. Ponadto zespół występował tam w scenach baletowych w operach: Verbum nobile (muz. S. Moniuszko), Rigoletto (muz. G. Verdi), Żydówka (muz. J. F. Halévy), Pajace (R. Leoncavallo), Hrabina (muz. S. Moniuszko) oraz w rozmaitych operetkach.

Po udanym sezonie zespół nie otrzymał jednak nowych propozycji i uległ rozpadowi. Ciepliński na dwa kolejne lata wyjechał do Ballets Russes Diagilewa, gdzie tańczył w randze koryfeja, m.in.: Muzyka w Les Matelots (chor. L. Miasin, muz. G. Auric), Żonę Kupca Rosyjskiego w Czarodziejskim sklepiku (chor. L. Miasin, muz. G. Rossini / O. Respighi) i Policjanta w Triumfie Neptuna (chor. G. Balanchine, muz. L. Berners). W latach 1927-31 był baletmistrzem i choreografem w Królewskiej Operze w Sztokholmie. Wystawił tam balety tradycyjne: Dziadka do orzechów (muz. P. Czajkowski), Coppelię (muz. L. Delibes), Wieszczkę lalek (muz. J. Bayer) i Pory roku (muz. A. Głazunow), a także kilka choreografii do muzyki szwedzkich kompozytorów. Od roku 1931 pełnił z kolei funkcję kierownika baletu i choreografa w Operze Królewskiej w Budapeszcie, dla której przygotował kilka spektakli baletowych m.in.: Fantazję węgierską (muz. F. Liszt), Fanny Elssler (muz. M. Nádor), Urodziny infantki (muz. M. Radnei), Csongor i Tünde (muz. L. Weiner), Legendę o Józefie (muz. R. Strauss), Drewnianego księcia (muz. B. Bartók) i Coppelię (muz. L. Delibes).

W 1934 roku powrócił do Warszawy i w kolejnym sezonie teatralnym objął stanowisko baletmistrza i choreografa Teatru Wielkiego w Warszawie oraz kierownika szkoły baletowej, którą pragnął zreformować; udało mu się wprowadzić dwa nowe przedmioty: taniec wyzwolony, który prowadziła Jadwiga Hryniewiecka i akrobatykę taneczną, której uczyła Halina Hulanicka. Początkowo opracował tańce w operach: Aida (muz. G. Verdi) i Carmen (muz. G. Bizet), w operetce W krainie uśmiechu (muz. F. Lehár) oraz choreografię Nocy Walpurgi w operze Faust (muz. Ch. Gounod). Następnie wystawił własną wersję baletu Coppelia (muz. L. Delibes, 1935). Po incydencie z Sergem Lifarem, który goszcząc w Teatrze Wielkim poczuł się obrażony przez Cieplińskiego (luty 1935), został zmuszony do opuszczenia stanowiska i wyjechał do Buenos Aires. Objął tam na dwa sezony (1935-37) obowiązki choreografa w Teatro Colón, wystawiając m.in. Drewnianego księcia (muz. B. Bartók) i Pudełko z zabawkami (muz. C. Debussy). Po powrocie z Argentyny podjął się ponownego zorganizowania w Polsce zespołu, który tym razem przyjął nazwę Balet Warszawski, a w jego skład wchodzili najlepsi reprezentanci różnych technik tanecznych, m.in.: Halina Szmolcówna, Zygmunt Dąbrowski, Janina Leitzkówna, Jadwiga Hryniewiecka i Ziuta Buczyńska. Zespół ten występował w wielu miastach Polski, a także w Budapeszcie i Czechosłowacji.

W sezonie 1938/39 został zaangażowany w Warszawie do reprezentacyjnego zespołu Balet Polski na stanowisko baletmistrza i choreografa. Wystawił z nim balety: Harnasie (muz. K. Szymanowski), Bajka (muz. S. Moniuszko) i Kawaler srebrnej róży (muz. R. Strauss). W tym samym czasie uczył także tańca w ramach Kursów Wokalno-Dramatycznych Heleny Hryniewieckiej. W 1938 roku wystąpił w filmie Strachy (reż. E. Cękalski, K. Szołowski, muz. A. Panufnik; wzięli w nim także udział w scenach tanecznych Georg Groke i zespół Tacjanny Wysockiej).

W czasie okupacji niemieckiej, w latach 1940-43, był kierownikiem baletu i choreografem niemieckiego Theater der Stadt Warschau, dla którego opracował choreografię do szeregu operetek i kilku baletów m.in.: Coppelii (muz. L. Delibes), Les Petits riens (muz. W. A. Mozart), Rapsodii węgierskiej (muz. J. Brahms) oraz opery Jaś i Małgosia (muz. E. Humperdinck. Za współpracę z okupantem został skazany przez Komisję Sadzącą Kierownictwa Walki Podziemnej na karę infamii. Wyjechał wtedy do Budapesztu, gdzie do 1948 roku pełnił funkcję choreografa. Wystawił tam balety: Serenada (muz. W.A. Mozart, 1943), Cesarski walc (muz. J. Strauss, 1943), Bolero (muz. M. Ravel, 1943), Studenci z Debreczyna (muz. M. Laurisin, 1943), Dorota (muz. D. Tóth, 1944), Czarodziejska miłość (muz. M. de Falla, 1945), Sakuntala (muz. K. Goldmark, 1946), Divertimento (muz. S. Jamnitz, 1945) i Popołudnie fauna (muz. C. Debussy, 1947).

W 1948 roku nawiązał współpracę z Anglo-Polish Ballet i Mercury Theatre w Londynie, dla których opracował kilka baletów. W latach 1951-54 był choreografem zespołu The Ballet Legat w Kent, gdzie przygotował Wesele w Ojcowie (muz. K. Kurpiński), Coppelię (muz. L. Delibes) i Zaproszenie do tańca (muz. C.M. Webern). Udzielał lekcji tańca w studiach baletowych i propagował tańce polskie w ośrodkach polonijnych. Prowadził działalność publicystyczną, opublikował m.in. książkę Szkic dziejów baletu polskiego (Londyn, 1956). W 1959 roku przeniósł się do Nowego Jorku, gdzie prowadził taneczne zespoły polonijne.

Joanna Sibilska-Siudym