-
Nota biograficzna
KRZYSZKOWSKA Maria (ur. 11.11.1925, Warszawa – zm. 28.09.2014, Legionowo koło Warszawy). Primabalerina Opery Warszawskiej (1962-65) i Teatru Wielkiego (1965-85). Kierownik baletu Teatru Wielkiego w latach 1970-80 i 1985-95. Jurorka krajowych i międzynarodowych konkursów baletowych. Od 1946 roku była partnerką sceniczną i w latach 1950-60 żoną byłego solisty Baletów Rosyjskich Diagilewa, a także choreografa i wybitnego pedagoga Leona Wójcikowskiego (1899-1975). Po rozwodzie z nim, w 1961 roku związała się ze śpiewakiem-barytonem Zbigniewem Nowickim (1930-90), wieloletnim sekretarzem teatralnej organizacji Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Operze Warszawskiej i Teatrze Wielkim, którego pośubiła niedługo przed jego śmiercią. Oba te związki miały niewątpliwy wpływ na przebieg jej kariery.
Uczyła się w Warszawie: gry na fortepianie w Szkole Muzycznej im. Z. Noskowskiego, śpiewu m.in. pod kierunkiem Zofii i Marii Kozłowskich oraz baletu w Szkole Tańca Artystycznego i Rytmiki Ireny Szymańskiej (1937-39). W latach okupacji hitlerowskiej (1940-43) kontynuowała naukę pod kierunkiem Szymańskiej, a także w prywatnej szkole Zofii Pflanc-Dróbeckiej na lekcjach Leona Wójcikowskiego oraz w kierowanej przez niego Miejskiej Szkole Baletowej. Debiutowała podczas koncertu w Suicie walców (chor. L. Wójcikowski, muz. J. Strauss, 1944). Po powstaniu warszawskim została wywieziona do obozu koncentracyjnego w Ravensbrück. Kilka miesięcy po zakończeniu wojny wróciła do Warszawy. Wkrótce wyjechała jednak do Krakowa, gdzie przebywał Leon Wójcikowski, który tam występował i udzielał lekcji tańca w szkole Janiny Jarzynówny-Sobczak, a później także we własnej. Wstąpiła do jego grupy baletowej i rozpocząła w Krakowie występy jako jego partnerka. Dla przykładu, 1 lutego 1946 roku zatańczyła solowego w Mazurka (chor. L. Wójcikowski, muz. H. Wieniawski) na scenie Teatru Muzycznego w Łodzi, co sama uznawała za za swój oficjalny debiut sceniczny. Z kolei w maju wystąpiła z Wójcikowskim w krakowskim lokalu rozywkowym „Gospoda Aktorów” w tańcu Na perskim rynku (chor. L. Wójcikowski, muz. A. Ketèlbey). Odtąd koncertowali w duecie, tańcząc w opracowaniach Wójcikowskiego m.in. Taniec ognia z baletu Czarodziejska miłość (muz. M. de Falla, 1946) i Malagueñę (muz. I. Albéniz, 1946); wykonywała także wariację z baletu Sylwia (muz. L. Delibes, 1946).
W 1946 roku przyjechali oboje do Warszawy na zaproszenie Piotra Zajlicha i dołączyli do zespołu Sceny Muzyczno-Operowej Miejskich Teatrów Dramatycznych. W lipcu 1946 roku wystąpiła tam m.in. w balecie Szopeniana (chor. P. Zajlich wg M. Fokina, muz. F. Chopin) oraz w Divertissement, w którym wykonywała tańce: Kujawiaka, Taniec cygański i Na perskim rynku. Później tańczyła także z Wójcikowskim Paso doble (muz. E. Granados, 1946). Ich duet koncertował w Łodzi, Krakowie, Katowicach i Zakopanem. W lipcu 1947 roku występowała z grupą baletową Wójcikowskiego w repertuarze Teatru Muzycznego w Łodzi, a w październiku w sali „Romy” w Warszawie zatańczyła z nim pas de deux z baletu Le Beau Danube (L. Wójcikowski wg L. Miasina, muz. J. Strauss) i duet z Tańców połowieckich (chor. L. Wójcikowski wg M. Fokina, muz. A. Borodin).
Od sezonu 1947/48 była solistką baletu Teatru Nowego w Warszawie, którego choreografem został Wójcikowski. Wystąpiła w tym okresie m.in. w: Weselu Figara P. Beaumarchais'go (muz. W. A. Mozart, 1947), Słomkowym kapeluszu E. Lebiche’a, Jadzi wdowie J. Tuwima i Domu otwartym M. Bałuckiego (1948), Zemście nietoperza (muz. J. Strauss, 1949), Oszuście oszukanym B. Jonsona (muz. G. Rossini, 1949). W 1950 roku przeniosła się z Wójcikowskim do Opery Poznańskiej, gdzie on objął kierownictwo baletu, a ona zajęła stanowisko primabaleriny. Wystąpiła tam w rolach: Partyzantki w Suicie hiszpańskiej (chor. L. Wójcikowski, muz. E. Granados, 1950), Dziewczyny w Porach roku (chor. L. Wójcikowski, muz. P. Czajkowski, 1950), Rusałki w Swantewicie (chor. L. Wójcikowski, muz. P. Perkowski, 1951) oraz w tańcu hiszpańskim w operze Carmen (muz. G. Bizet, chor. L. Wójcikowski, 1951) i w scenie baletowej w operze Goplana (muz. W. Żeleński, chor. L. Wójcikowski, 1951), a także jako Piękna Helena w Nocy Walpurgi w operze Faust (muz. Ch. Gounod, chor. L. Wójcikowski, 1951) i Swanilda w balecie Coppelia (chor. L. Wójcikowski, muz. L. Delibes, 1952).
W 1953 roku powrócili oboje do stolicy i została solistką baletu Opery Warszawskiej, a w 1962 roku otrzymała tam tytuł primabaleriny. Wykonywała teraz czołowe role w repertuarze klasycznym i neoklasycznym. Tańczyła m.in.: Swanildę w Coppelii (chor. L. Wójcikowski, muz. L. Delibes, 1953), w scenie tanecznej Herkules u stóp Omfalii w operze Hrabina (muz. S. Moniuszko, reż B. Jankowski, chor. L. Wójcikowski, 1955), Odettę w Jeziorze łabędzim (chor. S. Miszczyk, muz. P. Czajkowski, 1956), Diablicę-Uwodzicielkę i Krasawicę w Panu Twardowskim (chor. S. Miszczyk, muz. L. Różycki, 1957), Balerinę w Pietruszce (chor. M. Fokin / L. Wójcikowski, muz. I. Strawiński, 1958), Zobeidę w Szeherezadzie (chor. M. Fokin / L. Wójcikowski, muz. N. Rimski-Korsakow, 1958) oraz Medeę, Piękną Helenę i Rajskiego Ptaka w kolejnym Panu Twardowskim (chor. F. Parnell, muz. L. Różycki, 1959). 22 maja 1959 roku zatańczyła Odylię podczas występu gościnnego Margot Fonteyn w roli Odetty i Michaela Somesa (Książę Zygfryd) w Jeziorze łabędzim, jako że brytyjska gwiazda nie znała warszawskiej wersji choreograficznej III aktu autorstwa Stanisława Miszczyka. Następnie występowała w partiach: Julii w Romeo i Julii (chor. J. Gogół, muz. S. Prokofiew, 1959), tytułowej Giselle (chor. trad. / K. Sergiejew, N. Dudinska, muz. A. Adam, 1960), Odetty-Odylii w Jeziorze łabędzim (chor. W. Burmeister, P. Gusiew / N. Konius, A. Sobol, muz. P. Czajkowski, 1961), tytułowej Świtezianki (chor. J. Gogół, muz. E. Morawski, 1962), Belizy w Czerwonym płaszczu (chor. F. Adret, muz. L. Nono, 1962), głównej solistki w Soirées et matinées musicales (chor. A. Rodrigues, muz. B. Britten, 1963) i Kitri w Don Kichocie (chor. A. Cziczinadze, muz. L. Minkus, 1964).
Od 1965 roku była primabaleriną nowo otwartego Teatru Wielkiego, gdzie na początek wystąpiła w rolach Królowej Podziemi, Królowej Olkusza i Królowej Wschodu w nowej insceniczacji Pana Twardowskiego (chor. S. Miszczyk, muz. L. Różycki, 1965). Następnie tańczyła kolejno: Odettę-Odylię w Jeziorze łabędzim (chor. trad. / R. Kuzniecowa, muz. P. Czajkowski, 1966), partię Miłości w Nocy Walpurgi w operze Faust (muz. Ch. Gounod, reż. V. Štros, chor. S. Stanisławska, 1966), Nokturn-Pas de deux w Nokturnie i Taranteli (chor. W. Gruca, muz. K. Szymanowski, 1966), Dziewczynę w Harnasiach (chor. E. Papliński, muz. K. Szymanowski, 1966), Taniec cygański w operze Carmen (muz. G. Bizet, reż. E. Fischer, chor. W. Gruca, 1967), tytułową Giselle (chor. trad. / A. Cziczinadze, muz. A. Adam, 1967) i tytułowego Kopciuszka (chor. A. Cziczinadze, muz. S. Prokofiew, 1969), Florę w scenie baletowej opery Hrabina (muz. S. Moniuszko, reż. J. Merunowicz, chor. S. Miszczyk, 1969), Julię w Romeo i Julii (chor. A. Cziczinadze, muz. S. Prokofiew, 1970), główne solo w Bolerze (chor. W. Borkowski, muz. M. Ravel, 1971) i Balerinę w Pietruszce (chor. M. Fokin / L. Wójcikowski, muz. I. Strawiński, 1973). Później nie pojawiała się już w nowych rolach, ale jeszcze przez cztery lata występowała w Tańcu cygańskim w operze Carmen Bizeta (jw.). Po raz ostatni pokazała się na scenie w tym tańcu 21 maja 1977 roku, po czym przestała używać już oficjalnie tytułu primabaleriny, ale taki etat w teatrze zachowała jeszcze do 1985 roku. Dodatkowo była w latach 1970-80 kierownikiem baletu, a w latach 1982-85 pełnomocnikiem dyrektora Teatru Wielkiego ds. obchodów 200-lecia polskiego baletu. W latach 1985-95 ponownie sprawowała funkcję kierownika baletu (przez dwa ostatnie sezony będąc już na emeryturze). Później była jeszcze kierownikiem baletu warszawskiego Teatru Muzycznego „Roma” w Warszawie (1995-98).
Kilka jej występów zarejestrowała Telewizja Polska. Były to m.in. Opowieść o żołnierzu (chor. L. Wójcikowski i Z. Kiliński, muz. I. Strawiński, reż. J. Kulma, 1958), Mars i Flora (chor. W. Gruca, reż. K. Swinarski, muz. K. Kurpiński, 1967), solo w Źródle Aretuzy (chor. L. Wójcikowski, muz. K. Szymanowski, 1958), Odettę w Jeziorze łabędzim (akt IV, z 22 V 1959) oraz Tango w duecie z Miłoszem Andrzejczakiem (chor. W. Gruca, muz. I. Albéniz, 1976) w programie Bogusława Kaczyńskiego Operowe qui pro quo.
Jako kierownik baletu Teatru Wielkiego w latach 1970-80 i 1985-95 starała się zapraszać do współpracy znanych choreografów zachodnioeuropejskich, jak: Joseph Lazzini, Birgit Cullberg, Serge Lifar, Yuriko, Alicia Alonso, Alberto Méndez, John Butler i Hans van Manen; zrealizowano wtedy także balety w choreografiach Fredericka Ashtona i Maurice’a Béjarta. Wspierała młodych tancerzy, jak: Ewa Głowacka, Barbara Rajska, Jolanta Rybarska i inni, powierzając im odpowiedzialne role w tradycyjnym repertuarze. Nowe balety tworzyli wtedy także polscy choreografowie: Witold Borkowski i Wiotld Gruca; debiutowali również młodzi warszawscy twórcy: Marta Bochenek, Mariquita Compe, Jerzy Graczyk, Jerzy Makarowski i Zofia Rudnicka. Była jurorką międzynarodowych konkursów baletowych w Moskwie, Warnie, Tokio, Osace, Jackson, Helsinkach i Paryżu. Kilkakrotnie przewodniczyła też składowi jury na Ogólnopolskim Konkursie Tańca w Gdańsku.
Była najczęściej nagradzaną artystką baletu polskiego w okresie Polski Ludowej. Otrzymała kolejno: Złoty Krzyż Zasługi (1953 i 1956), Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1964), Nagrodę Ministra Kultury i Sztuki II stopnia (1967), Odznakę „Zasłużony Działacz Kultury” (1969), Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (1971), Medal XXX- lecia PRL (1974), Złotą odznakę honorową „Syrenka” za zasługi dla Warszawy (1978), Order Sztandaru Pracy II klasy (1979), Medal XXXX-lecia PRL (1984), Nagrodę Ministra Kultury i Sztuki I stopnia (1985), Order Sztandaru Pracy I klasy (1986), Nagrodę Miasta stołecznego Warszawy (1987), Krzyż Oświęcimski (1988), odznakę honorową „Zasłużony dla Kultury Polskiej” (1989). Po tranformacji ustrojowej dostała także nagrodą „Arion” od Sekcji Teatrów Muzycznych, Opery i Operetki Związku Artystów Scen Polskich za całokształt twórczości scenicznej w dziedzinie teatru muzycznego (2006) oraz Złoty Medal „Zasłużony Kulturze - Gloria Artis” (2006).
Pod koniec lat 90. podzieliła się swoimi wspomnieniami w rozmowach z dziennikarzem J. S. Witkiewiczem, który opublikował je w książce Życie dla tańca. Rozmowy z Marią Krzyszkowską (Warszawa 1998). Ostatnie lata życia spędziła w odosobnieniu, w swoim mieszkaniu na Rynku Starego Miasta przy Kamiennych Schodkach, w którym zamieszkiwali kiedyś wspólnie z Leonem Wójcikowskim. Bywała jednak na kolejnych premierach baletowych w Teatrze Wielkim – Operze Narodowej do czasu, kiedy uniemożliwiła jej to choroba. Zmarła 28 września 2014 roku w Domu Opieki w Legionowie pod Warszawą, umieszczona tam na czas rekonwalescencji po poważnym leczeniu szpitalnym. Została pochowana na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie, kw. 169, rz. 5, m. 20. Krótko po śmierci artystki Witkiewicz powtórzył obszerne framenty jej wcześniejszych wspomnień w bogato ilustrowanym albumie dokumentacyjnym pt. Maria Krzyszkowska. Taniec był moim życiem (Warszawa 2015).
Joanna Sibilska-Siudym
-
Inscenizacja (2)
- Asystent choreografa, Trójkątny kapelusz, 04.10.1962
- Kierownik baletu, Bardzo śpiąca królewna, 29.09.1974
