George Balanchine

Amerykański choreograf gruzińskiego pochodzenia, uważany powszechnie za najwybitniejszego twórcę i reformatora baletu XX wieku. Urodził się w Sankt Petersburgu 20 stycznia 1904 roku w rodzinie muzycznej. Ojcem Gieorgija był gruziński kompozytor Mieliton Bałancziwadze, podobnie jak później brat Andriej; siostra grała na skrzypcach, a on sam na fortepianie. W wieku 9 lat rozpoczął naukę w słynnej Cesarskiej Szkole Baletowej, którą ukończył już po rewolucji jako Piotrogrodzką Szkołę Baletową (1921). Równocześnie odbył trzyletnie studia muzyczne w Konserwatorium.

Karierę tancerza rozpoczynał w Państwowym Akademickim Teatrze Opery i Baletu (wcześniejszym i obecnym Teatrze Maryjskim). W 1923 roku założył niewielki zespół baletowy, z którym rok później wyjechał na występy do Niemiec i Londynu. Spotkanie z Siergiejem Diagilewem w Paryżu zaowocowało zaproszeniem młodego artysty do pracy w Baletach Rosyjskich, gdzie tańczył i tworzył choreografie aż do rozwiązania zespołu w 1929 roku. Odtąd nazywał się już Georges Balanchine. Z tamtego okresu pozostały w światowym repertuarze dwa jego słynne balety: Apollon Musagète z muzyką Igora Strawińskiego (1928) i Syn marnotrawny Siergieja Prokofiewa (1929). Po śmierci Diagilewa był m.in. choreografem Królewskiego Baletu Duńskiego, pracował dla innych zespołów europejskich i krótko kierował zespołem „Les Ballets 1933” w Paryżu.

Pod koniec 1933 roku wyjechał do Stanów Zjednoczonych na zaproszenie młodego amerykańskiego mecenasa sztuki Lincolna Kirsteina (1907-1996), którego wielkim marzeniem było utworzenie stałego, zawodowego zespołu baletowego w swoim kraju. Na prośbę Balanchine’a, zobowiązał się on także do powołania i wspierania amerykańskiej akademii baletu, która z czasem miałaby rywalizować z wieloletnim europejskim szkolnictwem baletowym. Powstała w 1934 roku Szkoła Baletu Amerykańskiego (School of American Ballet) była pierwszym owocem współpracy Balanchine’a i Kirsteina. W następnych latach obaj zakładali kolejno kilka zespołów baletowych, które niestety nie przetrwały, gdy tymczasem George Balanchine (tak teraz już pisał swoje imię) stale znajdował inne możliwości dla swojej twórczości choreograficznej. Ostatecznie, 11 października 1948 roku zainaugurował działalność ich słynny zespół New York City Ballet, który przetrwał do dzisiaj. Balanchine służył mu odtąd jako baletmistrz i główny choreograf aż do swojej śmierci.

Stworzył ponad 400 różnego rodzaju prac choreograficznych: dużych, mniejszych i drobnych numerów koncertowych. Są wśród takie dzieła, jak: Serenade (Czajkowski, 1934), Concerto Barocco (Bach, 1941),Ballet Imperial (Czajkowski, 1941), Danses Concertantes (Strawiński, 1944), The Four Temperaments (Hindemith, 1946), Le Palais de Cristal, przemianowany później na Symphony in C (Bizet, 1947), Theme and Variations (Czajkowski, 1947), Orpheus (Strawiński, 1948), La Valse (Ravel, 1948), Scotch Symphony (Mendelssohn, 1952), Dziadek do orzechów (Czajkowski, 1954), Western Symphony (Kay, 1954), Allegro brillante (Czajkowski, 1956), Divertimento No. 15 (Mozart, 1956), Agon (Strawiński, 1957), Liebeslieder Waltzer (Brahms, 1960), Sen nocy letniej (Mendelssohn, 1962), Don Kichot (Nabokow, 1965), Jewels (Fauré, Strawiński i Czajkowski, 1967), Who Cares? (Gershwin, 1970), Symphony in Three Movements (Strawiński, 1972), Violin Concerto (Strawiński, 1972), Duo Concertant (Strawiński, 1972), Vienna Waltzes(J. Strauss, Lehár i R. Strauss, 1977), Ballo della Regina (Verdi, 1977), Kammermusik No. 2 (Hindemith, 1978), Davidsbündlertänze (Schumann, 1980) i Mozartiana (Mozart, 1981). Jego ostatni balet powstał w 1982 roku, a była to nowa wersja choreograficzna Variations for Orchestra Strawińskiego.

Zasłynął z wielkiej muzykalności, a w swoich autorskich pracach dla baletu najchętniej sięgał do wielkiej muzyki symfonicznej, którą traktował jako podstawowe źródło inspiracji choreograficznej. Ale tworzył również dla filmu, opery, rewii i musicalu. Wśród jego najbardziej znanych choreografii tego typu jest Slaughter on Tenth Avenue, stworzona pierwotnie na Broadwayu do musicalu Richarda Rodgersa On Your Toes (1936), który doczekał się także swojej wersji filmowej.

George Balanchine zyskał miano jednej z najwybitniejszych postaci artystycznej XX wieku, bo zrewolucjonizował balet klasyczny. Traktując klasycyzm jako bazę, spotęgował, ożywił, rozwinął, a nawet wywrócił podstawy liczącego sobie 400 lat języka tańca akademickiego. Miało to nieoceniony wpływ na rozwój tańca w Ameryce i Europie. Mimo, że jego styl bazował dla energii i szybkości tancerzy amerykańskich - tych zwłaszcza, których sam trenował, to jego balety są teraz wykonywane przez najważniejsze zespoły formacji klasycznej na całym świecie.

Artysta zmarł w Nowym Jorku 30 kwietnia 1983 roku, pozostawiając po sobie wielki dorobek choreograficzny, znakomitą Szkołę Baletu Amerykańskiego z jej oryginalną metodą kształcenia zawodowego, New York City Ballet jako jeden z najwspanialszych zespołów baletowych świata oraz kilka pokoleń tancerzy, baletmistrzów i pedagogów baletu. Ochroną jego praw, stylu i choreografii zajmuje się obecnie The George Balanchine Trust, skupiając fachową kadrę baletmistrzów uprawnionych do realizacji choreografii swojego mistrza.

Balet Teatru Wielkiego już dwukrotnie, w latach 1985 i 2004, realizował i tańczył słynną Serenadę Balanchine’a do muzyki Czajkowskiego, a Polski Balet Narodowy włączył do swojego repertuaru jego Concerto Barocco do muzyki Bacha (2010). Syn marnotrawny jest kolejną warszawską premierą dzieła legendarnego choreografa. (pch)